Distopija
Distopija se definiše kao ideja o društvu koje je u kontrolisanom i na neki način ugušenom stanju, često pod maskom utopije.
Utopija je po definiciji mesto koje ne postoji. Distopija se, za razliku od toga, ne treba shvatiti tek kao mesto koje takođe ne postoji, a umesto idealnog (utopijskog) društva predstavlja neko totalitarističko (distopijsko) društvo. Umesto toga, distopiju treba shvatiti kao postojeće mesto, kao mesto koje je već ovde. A to nam potvrđuju svi filmski prikazi distopija.
U distopijskim filmovima nije toliko reć o portretisanju nekog društva fikcije budućnosti (iako je radnja večine ovih filmova smeštena u bližu ili dalju budućnost), koliko o predstavljanju budućeg društva kao sredstva za kritiku sadašnjeg. Distopijski film je uvek inherentna društvena kritika.
Distopija je postojala od vremena od kada i pisana reč. Međutim, ljudi do XIX veka nisu pisali priče o strašnim i surovim vremenima zbog straha od kazne od strane svojih vladara. Za mnoge bi to značilo automatsku egzekuciju. To je razlog zašto se do XIX veka nije štampala ni jedna knjiga koja bi prikazivala sve te negativne aspekte društva.
Sam naziv distopija stvorio je engleski filozof i ekonomista Džon Stjuart Mil (John Sttuart Mill) 1868. godine, ali kao žanr naučne fantastike u okviru književnosti ovaj termin je preuzet tek u XX veku, a postao je rasprostranjen u godinama nakon Drugog svetskog rata.
Prvim filmom se može smatrati eksperiment britanskog fotografa Edvarda Majbridža (Eadweard Muybridge) iz 1878. godine - fotografisao je pokret (konja u trku) koristeći niz od dvadeset i četiri fotoaparata. Film se javlja u pravo vreme za prikazivanje distopija - kao jasniji i možda efektivniji način predstavljanja.
Metropolis, 1927 (pronađen oštećen 2008. godine i restauriran do 2010)
režija: Fritz Lang
scenario: Thea von Harbou (po sopstvenom istoimenom romanu)
umetnički direktor: Erich Kettelhut, Otto Hunte, Karl Vollbrecht
zemlja: Nemačka
*najskuplji nemi film
Pripada žanru nemačkog ekspresionizma i kao takav, prvi je predstavnik naučne fantastike na filmu, a samim tim predstavlja i prvi distopijski film. Nije čudna činjenica da je na filmu, za razliku od polja književnosti, pojam utopije zapostavljen i velikim delom zamenjen distopijom, ako imamo u vidu Industrijsku revoluciju i društvo Vajmarske republike između dva rata kao kontekst.
Film se bavi socijalnom krizom nastalom između radnika i vlasnika u kapitalističkom društvu, koje se poredi sa robovlasničkim. Radnja se odigrava u Metropolisu, najvećem gradu budućnosti (2026), koji je oštro podeljen na dve celine - nadzermnu i podzemnu (podela koja nosi podelu u društvu na radnike/robove, čijim neprekidnim radom grad živi i vlasnike/bogate/obrazovane). Ova dva sloja povezuju zapravo mašine, kojima jedni robuju, a drugi koriste. U podzemlju se javlja pokret otpora, koji uvodi u svoje redove i sina vladara grada - vlasnika najveće fabrike koja održava grad. Arhitektura se koristi kao sredstvo prikazivanja stanja u društvu, a sam set postaje tumačenje vrednosti izgrađene arhitekture.
Equilibrium, 2002.
režija: Kurt Wimmer
scenario: Kurt Wimmer
umetnički direktor: Erik Olson, Justin Warburton-Brown
Kao pandan Metropolisu, prvom distopijskom filmu s početka 20. veka, postavljen je Equilibrium, kao film koji označava početak 21. veka u okviru ovog žanra. Za razliku od najvećeg budžeta za svoje vreme koji je imao Metropolis, Equilibrium je imao za ovo vreme mali budžet, što je delimično i uslovilo korišćenje uglavnom već postojećih zgrada. Odabran je Berlin, kao jedinstven kontekst koji čine modernistička i nacistička arhitektura, ali i posleratne ruševine.
Radnja filma se odigrava u futurističkom distopijskom gradu-državi (Libria), nakon Trećeg Svetskog rata. Veruje se da je uzrok svih ratova postojanje emocija, tako da totalitaristička država ubrizgava svakodnevnu određene hemikalije svojim stanovnicima, kako bi suzbila emocije, a sav materijal koji bi mogao da uzrokuje njihovo nastajanje (na primer, bilo koji vid umetnosti) se sistematski uništava. Na čelu države je Otac, figura slična crkvenom poglavaru, koga prate ratnici-sveštenici. I ovde se pojavljuje pokret otpora, čiji se uspon prati u filmu.
Metropolis i Equilibrium su izgrađeni od masivnih kula, po ugledu na jednu od najvećih metropola - New York. Ovde su postavljene kao kritika svetskih trendova još 1927. godine kao što je otuđivanje, što je 2002. ponovljeno kao pitanje koje se postavlja skoro čitav vek. Zato je atmosfera svakog kadra jasna dehumanizovanost. Razvoj tehnologije je ovde predstavljen kroz naprednu infrastrukturu, koja je postavljena u prvi plan - isti motiv dupliranih saobraćajnih ruta iznad zemlje se pojavljuje u oba filma.
Centralni motiv grada Metropolisa je Vavilonska kula, u kojoj se nalazi glavna korporacija, koja upravlja mašinama. Svojim stepenastim oblikom podseća na formu zigurata, hramova drevnog Vavilona. Zanimljivo je da je umetnički direktor Metropolisa u svojim prvim crtežima planirao crkvu kao centralni motiv, ali je verovatno baš zbog prelaska tog tipa moći s crkve na kapital ostao samo zigurat kao reminiscencija. U Libriji je takođe centralni motiv stepenasta kula, koja je preuzeta iz Čikaške škole arhitekture.
Nasuprot kulama koje su sumbol moći postavljeno je podzemlje kao simbol potiskivanja iugnjetavanja. U oba filma/grada, tu su smešteni radnici, s tim što je razlika u tome što su radnici Metropolisa nakon rada dodatno potisnuti u još veće dubine, bez izvora prirodnog svetla i vazduha, gde je stvoren potpuno novi grad sa ograničenim mogućnostima - trg i okolne svedene stambene kule. Nebo je zamenila betonska tavanica.
Oni koji pomažu vođenje grada - mašine i ratnici-sveštenici, smešteni su kao potporni sistem u podzemlje. U okviru Metropolisa, to je fabrika, čiji je cilj oštra kritika mehanizacije i globalizacije. U gradu-državi Libriji, to je otvoreni niz kancelarija, za čiji smeštaj je korišćena podzemna stanica ispod zgrade Reichstaga u Berlinu, zbog prenošenja atmosfere moći koju taj red ratnika-sveštenika ima i moći koju Librija ima nad njima.
Zanimljivo je korišćenje Olimpijskog stadiona u Berlinu u oba filma. U Metropolisu, stadion je jedan od prikaza raskoši i mogućnosti koje nosi sa sobom položaj u okviru višeg sloja društva i njihove moći u odnosu na niži. Za razliku od toga, u Equilibriumu je stadion iskorišćen kao gradska većnica i predstavlja moć koju grad-država ima nad svim svojim stanovnicima.
Osnovni elementi arhitekture u ovim filmovima su kule, stadioni i podzemlje. Sva tri nose sa sobom određenu vrstu monumentalnosti, jer cilj jeste karikiranjem predstaviti granične situacije. Nakon gledanja velikog broja distopijskih filmova, a onda i gledanja prvog te vrste, jasno je da se osnovne kritike društva do danas nisu promenile. Osnovne teme su mehanizacija i galopirajući razvoj tehnologije, otuđivanje i generalna nečovečnost međuljudskih odnosa, što se ni 10 godina nakon Equilibriuma nije promenilo. Interesantno je da nakon skoro celog veka, nije postojala potreba da se napravi set za novu distopijsku budućnost kao ranije, već je bilo moguće pronaći primer davno izgrađen.