Efemerni spektakl povodom prenosa tela Vuka Karadžića iz Beča u Beograd 1897. godine

Submitted by Olivera Bačevac on 03/10/2014 - 14:00

1 Efemerni spektakl povodom prenosa tela Vuka Karadžića iz Beča u Beograd 1897. godine

Efemerni spektakl je bio utvrđeno sredstvo proslavljanja vladara i dinastije, a jedna od njegovih glavnih funkcija bilo je uspostavljanje komunikacije između države i naroda. Efemerni spektakli mogu biti različitih karaktera (verskog, vojnog, građanskog, političko-dinastičkog ili funerarnog). Ovakvi spektakli se, kao sredstvo komunikacije vlasti sa narodom, sve više koriste već od Hatišerifa 1830. godine, kada Srbija dobija državnu i političku nezavisnost. Vremenom je došlo do promene karaktera spektakla koji više nije bio prevashodno verski već je poprimio političko-dinastički karakter u vreme Miloša i Mihaila Obrenovića. Krajem XIX veka došlo je do oslobađanja od čisto političkog programa, te su stvoreni svi uslovi da se održi efemerni spektakl povodom prenosa tela Vuka Karadžića iz Beča u Beograd, spektakl koji je bio pre svega prosvetiteljskog, kulturnog i nacionalnog karaktera.

Tokom XIX veka oni ljudi koji su uspevali da značajno poboljšaju život nacije, odnosno da promovišu ne samo sebe već i svoj narod i nacionalnu kulturu, bili su nazivani nacionalnim herojima. Kod nas su ovu titulu nacionalnog heroja dobili Sveti Sava, Dositej Obradović i Vuk Karadžić. Heroizacija Vuka Karadžića je počela još tokom njegovog života. Iako je živeo u Beču, postao je veoma značajna ličnost u srpskoj kulturi. Njegova dela su postala osnova srpskog nacionalnog kulturnog identiteta. Vukovi život i delo poprimili su mitološke dimenzije u srpskoj kulturi, a zarad shvatanja uzdizanja Vuka Karadžića na nivo nacionalnog heroja potrebno je da se prihvati upravo ova mitologizovana i idealizovana slika o njegovom liku i delu. Srpski narod XIX veka Vuka Karadžića vidi kao neškolovanog reformatora koji se sam bori protiv svih za ideje u koje veruje, kao tragičnog genija koji je umro u tuđini nepriznat i zapostavljen od strane sopstvenog naroda za čiju se kulturu borio i žrtvovao. Iz ovog pogleda na Vuka Karadžića javila se potreba naroda da mu se višednevnim spektaklom oduži za njegov rad. Njegovo delo je bilo od izuzetnog značaja u komplikovanom procesu konstituisanja srpske nacije. Karadžić je utemeljio srpski kulturni identitet, koristeći elemente tradicije koja je često korišćena kao sredstvo potvrđivanja nacionalnog identiteta. Psihološki momenat zaslužan za spontano prihvatanje Vuka Karadžića kao nacionalnog heroja potekao je iz romantizovanog pogleda na čoveka iz malog sela koji je probio svoj put do bečkih intelektualnih krugova, doživeo da u otadžbini njegova dela budu zabranjena i koji je umro bez javnog priznanja. Nakon smrti 7. februara 1864. godine, Vuk je sahranjen sa počastima u Beču na groblju Svetog Marka, a pošto su ga nakon toga Srbi bez prekida slavili, za njih je činjenica da je nacionalni heroj sahranjen u inostranstvu postajala sve veća smetnja. Tokom druge polovine XIX veka je njegov grob postao važno mesto u srpskoj kulturnoj memoriji, a važnost njegovog groba još je jače naglašavana upravo zbog toga što je bio sahranjen u inostranstvu.

To što je Vuk sahranjen u inostranstvu je, kao što smo videli, izazivalo sve veće nezadovoljstvo srpskog naroda. Zbog toga su pokretane brojne inicijative da se telo Vuka Karadžića prenese u Srbiju, ali su one uvek zaustavljane željom njegove ćerke Mine Karadžić da grob njenog oca ostane u Beču dok je ona živa, pa je tek nakon njene smrti došlo do mogućnosti da se Vukovo telo konačno prenese u Srbiju. Istovremeno je slovenačka kulturna zajednica podnela zahtev za prenos tela Jerneja Kopitara, koji je bio sahranjen na istom groblju na kom i njegov saradnik i prijatelj Vuk Karadžić, nazad u Sloveniju. Na prenos tela dodatno je uticala i odluka iz 1883. godine da se groblje Svetog Marka prekopa radi daljeg širenja grada.

Prenosi ostataka istaknutih ljudi iz inostranstva u njihovu domovinu bili su važni kulturni događaji u kasnom XIX veku. Transferi „relikvija” nacionalnih heroja predstavljali su važne trenutke u stvaranju nacionalnog identiteta. Na taj način su nacije slavile svoje heroje.

Pripreme za prenos tela Vuka Karadžića počele su devedesetih godina XIX veka, a tokom ovog procesa je Srpska kraljevska akademija odigrala važnu ulogu. Ideja gde bi trebalo da Vuk bude sahranjen bilo je mnogo (Tršić, manastir Tronoša, Beograd...). U januaru 1897. godine je oformljen Odbor za prenos Vukovih posmrtnih ostataka. Rukovodilac Odbora je bio M. Milićević (predsednik Srpske kraljevske akademije), a članovi Odbora su bili M. Valtrović, J. Jovanović Zmaj, N. Pašić, A. Gavrilović. Odbor je odmah stupio u kontakt sa Maticom slovenskom da bi uskladili prenos ostataka Vuka Karadžića sa prenosom ostataka Jerneja Kopitara u Sloveniju. Sekretar i prijatelj Vuka Karadžića Aleksandar Sandić izneo je predlog da se Vuk sahrani u Beogradu u Sabornoj crkvi, pored Dositeja Obradovića i Đure Daničića.

Aleksandar Obrenović je 2. maja 1897. godine potpisao proklamaciju u kojoj je objavljeno da kralj planira da prenese telo Vuka Karadžića u Beograd u septembru te godine, a da će svi troškovi biti plaćeni iz državnog budžeta u znak zahvalnosti za Vukova velika dela. Po kraljevom naređenju, zadatak da ovaj prenos organizuje dobila je Srpska kraljevska akademija. Transfer tela Vuka Karadžića je, dakle, izvršila Srpska kraljevska akademija, ali je ceremonija organizovana pod pokroviteljstvom države. Prenos tela Vuka Karadžića i Jerneja Kopitara postao je zajednička akcija Srbije i Slovenije, nakon što je Matica slovenska obavestila Srpsku kraljevsku akademiju o svojoj želji da organizuje zajednički prenos tela. Organizaciji ovog događaja se priključila i Matica srpska iz Novog Sada. Kada je određen datum, ceo događaj je isplaniran kao zajednička slovenačko-srpska prilika, a to je bio važan događaj i za Beč.

2 Efemerni spektakl povodom prenosa tela Vuka Karadžića iz Beča u Beograd 1897. godine

U Beču, na groblju Svetog Marka 28. septembra 1897. godine (po pravoslavnom kalendaru), izvršena je eshumacija tela Vuka Karadžića i Jerneja Kopitara. Na groblju su se okupili mnogi srpski i slovenački izaslanici, kao i veliki broj Srba, Slovenaca i Austrijanaca. Zatim je u prisustvu bečkog gradskog fizikusa otvoren Vukov kovčeg kako bi bilo potvrđeno da se u njemu nalazi Vukovo telo. Tom prilikom su kovčeg i posmrtni ostaci detaljno fotografisani, kosti su oprane u vinu, a napravljen je i gipsani odlivak Vukove lobanje. Nakon što su oprane u vinu, njegove kosti su položene u novi beli metalni kovčeg na koji je postavljena srebrna ploča sa natpisom: „Vuk Stef. Karadžić, rođen 1787. umro 1864.” Pored posmrtnih ostataka, u kovčeg je stavljena i staklenka sa pergamentom i zapisom o eshumaciji, zajedno sa potpisima prisutnih. Krst sa ovog groba je prebačen u Narodni muzej u Vukovu sobu, u kojoj se već nalazila njegova zaostavština iz Beča.

Kada je i telo Jerneja Kopitara položeno u novi kovčeg, oba kovčega su preneta pod veliki pozlaćeni krst koji se nalazio u centralnom delu groblja, pokriveni su tkaninom ukrašenom zlatom, a oko njih su položeni mnogi venci (srpski, slovenački, hrvatski, austrijski, česki i drugi) i cveće. Sa leve i desne strane postavljena su dva velika kandelabra umesto sveća. Održana je pravoslavna služba za Vuka Karadžića, kao i katolička služba, a zatim je S. Novaković održao govor u slavu Jerneja Kopitara, a M. Murko u slavu Vuka Karadžića. Ovi govori su bili još jedna potvrda saradnje i kulturnog ujedinjenja Srbije i Slovenije, naglašavajući značaj Jerneja Kopitara za Srbe i dela Vuka Karadžića za jedinstvo Južnih Slovena. Govorima je završena ceremonija na groblju Svetog Marka, pa su kovčezi sa telima Vuka i Kopitara sledećeg jutra krenuli svaki sa svojom pratnjom sa različitih perona u Srbiju i u Sloveniju. U pratnji Vukovog tela su bili izaslanici iz Beograda, Matice srpske, Srpskog akademskog društva „Zora” i Srbi sa primorja. Njegov vagon bio je ukrašen cvećem i velikim brojem venaca. Voz je napravio nekoliko stanica na kojima su Vukovi posmrtni ostaci svečano pozdravljeni (Pešta, Subotica, Sremski Karlovci). Njegove kosti su zatim sa svom pratnjom prenoćile u Zemunu.

Ceremonija dočeka tela Vuka Karadžića u Beograd bila je pažljivo organizovana. Mogim inostranim dostojanstvenicima su poslate pozivnice da prisustvuju ovom važnom državnom događaju. Prenos Vukovih ostataka je imao sve karakteristike javnog nacionalnog spektakla. „Vasceli srpski narod” se okupio 30. septembra 1897. godine. Osim Beograđana, bilo je tu i mnogo posetilaca iz Srbije, Crne Gore, Bosne, Hrvatske, Makedonije... Grad je za ovu priliku posebno ukrašen zastavama i vencima, a i ljudi su bili svečano obučeni. Od momenta kada je voz sa Vukovim telom prešao reku i ušao na teritoriju Kraljevine, pa sve do kraja sahrane, neprekidno su zvonila zvona svih beogradskih crkava. Kada je kovčeg iznet iz voza, M. Milićević, predsednik Srpske kraljevske akademije, održao je govor o značaju Vuka Karadžića za srpski narod, a zatim je mitropolit sa episkopima i sveštenstvom održao kratak pomen uz pevanje Beogradskog pevačkog društva. Zatim su krenuli sa kovčegom ka Sabornoj crkvi. Sprovod je prošao važnim beogradskim ulicama: Nemanjinom, Kralja Milana, Knez Mihailovom i Dubrovačkom (današnjom Ulicom kralja Petra). Pred Sabornu crkvu su Vukovi posmrtni ostaci stigli u 11 sati. Tada je kovčeg unet u crkvu, a iznad njega su postavljeni venci. Obavljen je pomen, a zatim je mitropolit Mihailo održao govor posle kojeg je govorio i ministar prosvete i crkvenih poslova Andra Nikolić. Kovčeg je nakon govora podignut i prenet do groba uz pesmu J. Jovanovića Zmaja i J. Marinkovića. Usledilo je polaganje venaca na grob (ukupno ih je bilo 95), a zatim je ponovo govorio M. Milićević koji je po završetku govora otkrio mermerne spomen-ploče na zapadnom zidu crkve (severno i južno od portala) uz uzvike „Slava im!” Severno od glavnog portala nalazi se Vukova nadgrobna ploča, a južno Dositejeva. Na Vukovoj nadgrobnoj ploči stoji natpis: „Pod krilom ove crkve/ metar i po na zapad/ počivaju smrtni ostaci/ Vuka Stef. Karadžića/ 1787–1864/ 1897.” Svečanost je završena u 12:30 sati otkrivanjem ploča i spuštanjem Vukovog kovčega u novi sarkofag. U toku dana je na više mesta u gradu obeležen dugoočekivani povratak Vuka Karadžića u Srbiju. Sutradan, sarkofag je zatvoren. Na Vukovoj ploči je zlatnim slovima ispisano: „Vuk Stef. Karadžić/ otac nove književnosti srpske/ rođen u Tršiću 1787./ preminuo u Beču 1864./ Po naredbi kralja Aleksandra/ prenešen iz Beča/ Ovde sahranjen 30. septembra/ 1897.” Za izbor reči koje će biti zapisane na grobu Vuka Karadžića bio je zadužen M. Valtrović.

Za narod je bilo veoma važno da se drugi grob nacionalnog heroja nalazi u njegovoj domovini, čime je naglašavano trajno sećanje na heroje srpske kulture. Mesto groba nacionalnog heroja određivano je u skladu sa lokalnom tradicijom i karakteristikama nacionalne ideologije.

3 Efemerni spektakl povodom prenosa tela Vuka Karadžića iz Beča u Beograd 1897. godine

Grob Vuka Karadžića se nalazi u Sabornoj crkvi u Beogradu koja je bila jedna od najvažnijih crkava u Kraljevini Srbiji. Ona je sagrađena i dekorisana sredinom XIX veka, a u njoj su sahranjeni i Miloš i Mihailo Obrenović, kao i Dositej Obradović i Đuro Daničić. Lokaciju druge Vukove sahrane odredilo je upravo to što je u Sabornoj crkvi sahranjen Dositej Obradović. Cilj je, očigledno, bio da se Saborna crkva pretvori u panteon srpskog nacionalizma.

Kao mesto za grob Vuka Karadžića određeno je mesto zapadno od ulaza u crkvu, nasuprot groba Dositeja Obradovića. U proklamaciji kralja Aleksandra iz maja 1897. godine, objavljeno je i da će grob D. Obradovića biti obnovljen dok se bude pravilo novo mesto za grob Vuka Karadžića.

Posebna pažnja je posvećena pravljenju kovčega za Vuka Karadžića, koje je nadgledao M. Milićević. Odbor je odlučio da novi sarkofazi Vuka Karadžića i Dositeja Obradovića budu napravljeni od granita iz Ripnja. Tokom iskopavanja Vukovog novog groba izvršena je i eshumacija tela Dositeja Obradovića i njegovo polaganje u novi sarkofag uz ceremoniju 15. septembra 1897. godine. Tako je i D. Obradović dobio novi spomenik.

Priprema novog groba Vuka Karadžića sastojala se iz nekoliko faza. Prvo je pripremljeno mesto za grob, zatim je sarkofag spušten u grob, a potom je spomenik ukrašen tekstom.

Najvažnija dekoracija je stavljena na sam sarkofag, te je nedostupna javnosti. Razlog za ovo verovatno je to što je on smešten u grob koji se nalazi u pravoslavnoj crkvi, u kojoj je upotreba skulpturalnog ukrasa na spomenicima veoma retka pojava. Uprkos tome, grob Vuka Karadžića je dobio karakter javnog spomenika. Njegov grob nije mesto privatne grobne kulture, već je on mesto državne i nacionalne prezentacije, dok i samo mesto groba (nasuprot Dositejevog) potvrđuje važnost Vuka Karadžića kao srpskog nacionalnog heroja u domenu kulture.

Veliki je značaj prenosa tela Vuka Karadžića i Jerneja Kopitara, pošto je ovaj događaj bio prva zajednička srpsko-slovenačka javna politička akcija koja je takođe stvorila i zajednički južnoslovenski (jugoslovenski) identitet. Sa druge strane je ovaj događaj pokazao i potvrdio vezu između funerarne kulture i javnih spomenika. Grob Vuka Karadžića u Beču bio je mesto nacionalne memorije, ali se nije u potpunosti slagao sa ideologijom i običajima srpskog nacionalizma. Prenos posmrtnih ostataka Vuka Karadžića doprineo je je jačanju i razvoju nacionalizma kod Srba. Takođe, novi grob u Sabornoj crkvi je očigledno postavljen unutar nacionalnog panteona i transformisan je u nacionalno obeležje. Zajednička organizacija prenosa tela Vuka Karadžića i Jerneja Kopitara pokazala je generalne karakteristike nacionalizma XIX veka i predstavljala je važnu epizodu u oblikovanju jugoslovenskog identiteta. Kult heroja je jedna od najznačajnijih pojava u kulturi jedne zajednice u okviru koje se heroj doživljava kao centralna ličnost svog vremena, kao ličnost koja sažima u sebi sve glavne vrline svog vremena i društva.

 

 

Napomena: 
Nijedan deo teksta ne sme biti reprodukovan bez prethodnog odobrenja autora ili redakcije portala. Nećemo objavljivati uvredljive, nepristojne i netolerantne komentare.
Podeli: 

Comments

Submitted by Rasa (not verified) on 27/10/2019 - 09:04
Vuk Karadzic nije bio nacionalista ,vec borac za nacinalnunpravdunza nas i nazvati ga nacionalistom je greh jer jemon bio nesto vise od toga.

Submitted by Bane (not verified) on 28/01/2021 - 23:32
Vuk svakako nije bio nacionalista u današnjem smislu te reči, ali jeste bio veliki partiota koji je sanjao o srpskoj slobodi i kulturnom uzdizanju. Takođe je verovao u jedinstvo svih slovenskih naroda, posebno onih koju su veoma slični jezikom: Srba, Hrvata i Slovenaca. Bio je rusofil, ali je isto tako bio svestan važnosti dobrih odnosa sa Austrijom i da Srbi trebaju koliko god mogu da usvoje od Zapadne kulture i načina državne organizacije. Nažalost, današnji kvazi-patrioti pljuju po ovom velikanu srpske kulture, po čoveku koji je život posvetio uzdizanju svog naroda, koji nikada nije obrukao nego je veliki deo Evrope upoznao kako sa srpskom narodnom kulturom i istorijom, tako i sa velikim stradanjem našeg naroda pod osmanskom tiranijom. Vuku su se divili velikani tadašnje evropske kulture, poput velikog Geta, braće Grim, Rankea i mnogi drugi. Neka je na čast onima koji ga pljuju, ali nikada neće moći da pomrače slavu velikana koji je uradio tako veliki posao za unapređenje pismenosti i jezika svog naroda da mu nema ravna među Srbima. Neka je slava velikom Vuku, koji se jeste poput vuka borio za svoje ideje i dobro naroda našeg.