Živimo u eri gotovo apsolutne dominacije zapadne civilizacije i kulture. Zapad poistovećujemo sa blagostanjem, visokim standardom, visokom tehnologijom, modernim shvatanjima o životu, itd. Svako društvo koje želi da se modernizuje neizbežno mora da usvoji određene zapadne obrasce u rukovođenju ekonomijom, industrijom, političkim sistemom, te se sama modernizacija jednog društva izjednačava sa njegovim pozapadnjačenjem. Takvo stanje najčešće uzimamo zdravo za gotovo i nikad sebi ne postavljamo pitanje zašto je to tako, zašto je Zapad to što jeste i kada je i kako to postao.
Nije moguće ponuditi potpun odgovor, ali se zato može dati pregled najznačajnijih momenata u dugoj istoriji opadanja Istoka i uzdizanja Zapada. Moramo uvek imati na umu da se radi o istorijskom procesu dugog trajanja u kojem su nastajale postepene promene kojih vrlo često čak ni sami savremenici nisu bili svesni.
Paradoksalno je to što su temelji zapadne civilizacije postavljeni na prostoru koji se u današnje vreme uglavnom ne poistovećuje sa njenim vrednostima. Prve civilizacije u Evropi nastaju na ostrvima u Egejskom moru (Kritska–Minojska civilizacija) i na teritoriji južnog Balkana (Helenska–Grčka civilizacija). Kultura svih evropskih naroda u osnovi počiva na istim temeljima. Pored grčke kulture, koja je jedan od glavnih potpornih stubova evropske kulture, značajnu ulogu u formiranju zajedničkog evropskog identiteta, igralo je rimsko zakonodavstvo, i naročito hrišćanstvo.
Međutim, u današnje vreme Zapad uglavnom poistovećujemo sa zemljama u Evropi i Severnoj Americi u kojima preovladava katolička i protestantska veroispovest. Iako ovakvo gledište nije sasvim opravdano, ipak ga možemo donekle prihvatiti. Pretežno pravoslavne zemlje su, ili potpale su pod vlast turskih zavojevača, kao što je to bio slučaj sa balkanskim zemljama, ili su dosta dugo bile izolovane, kao što je to bio slučaj sa Rusijom.
Nije preterano reći da je sama civilizacija istočnjački izum. Prve civilizacije nastaju pre više od 5000 godina na prostoru Mesopotamije i Egipta. U to vreme nije bilo gotovo nikakvih tragova civilizovanosti na evropskom kontinentu. Veliki deo evropskog stanovništva u to vreme živi sedelačkim načinom života koji je podrazumevao bavljenje zemljoradnjom i stočarstvom, ali to stanovništvo je još uvek živelo u seoskim, plemenskim zajednicama.
Istok je uvek poistovećivan sa materijalnim bogatstvom i luksuzom. Osvajanja Aleksandra Makedonskog su u velikoj meri bila podstaknuta željom da se bogatstvo Istoka „prenese” u Grčku i Makedoniju. Helenističke monarhije koje nastaju nakon raspada Aleksandrovog carstva prostirale su se na širokom prostoru koji je nekad obuhvatalo Persijsko carstvo.
Od 2. veka p.n.e. trgovina između Zapada i Istoka postaje razvijenija zahvaljujući nastanku, takozvanog, Puta svile. Put svile je činio mrežu karavanskih, kopnenih i pomorskih puteva i spajao je Sredozemlje sa istočnom Azijom. Ovim putevima je transportovana različita roba, ali naročito skuplji proizvodi kao što su bili dragoceni metali, egzotični začini i, naravno, svilene tkanine.
Glavni uvoznik svilenih tkanina bilo je Rimsko carstvo, a glavni proizvođač i izvoznik svile bilo je Kinesko carstvo od vremena vladavine Han dinastije. Tehnika proizvodnje svile dugo nije bila poznata u Evropi tako da je ovaj luksuzni proizvod morao da se uvozi.
Ono što je naročito bitno primetiti je to da je Zapad uvek uvoznik luksuznih proizvoda, a Istok uvek izvoznik. Ovakvo stanje je stvaralo neravnotežu u trgovini i dovodilo je do velikog odlivanja novca u pravcu istočnih zemalja. Zapad jednostavno nije posedovao nikakve luksuzne proizvode koje bi mogao da ponudi istočnim državama.
Isto tako, ova trgovina stvara unutrašnju neravnotežu unutar Rimskog carstva, s obzirom na to da je istočno Sredozemlje igralo veću ulogu u ovoj trgovini od zapadnog Sredozemlja. To doprinosi većem gomilanju bogatstva u istočnom delu Rimskog carstva. Carevi koji su vladali na istoku carstva često su potkupljivali Varvare i na taj način ih odvraćali od napada na istočne delove carstva. Zahvaljujući tome Istočno rimsko carstvo, to jest Vizantija, preživljava varvarsku najezdu i opstaje još hiljadu godina nakon pada Zapadnog rimskog carstva.
Od 5. do 11. veka Vizantija je bila jedina država u Evropi sa razvijenom novčanom ekonomijom koja se nije zasnivala na prostoj trampi dobara. Vizantijski novac, zlatni solidus, koji nastaje u vreme Konstantinove vladavine u 4. veku, bio je u upotrebi gotovo hiljadu godina. Novac koji kasnije nastaje na Zapadu, naročito u italijanskim trgovačkim gradovima-republikama, kovan je po uzoru na ovaj vizantijski novac. Solidus je bio univerzalno sredstvo plaćanja, nešto kao dolar ranog srednjeg veka.
Za to vreme na Zapadu preovladava primitivna ekonomija, gradova nema, a opštoj zaostalosti doprinose stalna pomeranja i pljačkaški pohodi pojedinih naroda koji se dugo nisu smirili i nakon završetka Velike seobe naroda. Države u zapadnoj Evropi su bile kratkog daha i brzo su se raspadale na feudalne oblasti. Pošto nije bilo novčanih prihoda koji bi se mogli deliti, feudalci su delili zemlju koju su smatrali svojim porodičnim dobrom.
Zapadna Evropa se nije u potpunosti primirila sve do završetka pljačkaških pohoda Vikinga (Normana), krajem 10. i početkom 11. veka. Tek tada nastaju uslovi za razvitak trajnijih državnih zajednica i obnovu gradova.
Često se kaže da su gradovi u Zapadnoj Evropi bili mnogo manji i da po mnogo čemu nisu mogli da se porede sa gradovima kakav je bio Konstantinopolj (Carigrad). Ipak, ovi gradovi su posedovali neke kvalitete koji će doprineti tome da postanu značajni trgovački centri i da na kraju potpuno prevaziđu vizantijske gradove.
Gradovi u zapadnoj Evropi su od samog početka bili prinuđeni da se bore za svoju samostalnost i autonomiju. Kraljevi su pokušavali da ograniče vlast feudalaca i vrlo često su u gradskom stanovništvu nalazili saveznike u toj borbi. Gradsko stanovništvo je, s druge strane, uvek koristilo takvu situaciju da bi učvrstilo svoja autonomna prava. Većina gradova je sebi obezbedila unutrašnju samoupravu dok su neki postali potpuno nezavisni. U tim gradovima nastaje bogati trgovački sloj koji sebično brani svoja prava. Sami kraljevi se uglavnom nisu mešali u trgovačke i finansijske poslove. Trgovina se nalazila u rukama privatnih preduzetnika i finansijera. Gradovi u Zapadnoj Evropi, za razliku od vizantijskih gradova, uglavnom nastaju i razvijaju se kao autonomne komune. U gradovima kao što je bila Venecija ili Đenova, nova finansijska, trgovačka aristokratija u potpunosti preuzima vlast.
Uspon trgovačkog staleža u Zapadnoj Evropi se na neki način nadovezao na već postojeće sukobe između pojedinih staleža. Sukob između svetovne i crkvene vlasti dao je odlučujuće obeležje zapadnoevropskoj civilizaciji. Ovaj sukob je sprečio potpuno centralizovanje vlasti i doveo do disperzije političke i ekonomske moći. Katolička crkva nije bila vezana ni za jednu pojedinačnu državu što je omogućilo papama da vrlo samostalno nastupaju u odbrani svojih prava. Katolička crkva ponekad podržava feudalce protiv kraljeva i careva, a ponekad vladare protiv pobunjene vlastele. Ona je takođe dolazila u sukob sa vladarima oko kontrole nad zemljišnim posedima.
Ni u jednoj zapadnoevropskoj zemlji se nikad nije desilo da sva vlast bude koncentrisana u rukama jednog pojedinca. Nijedan evropski vladar nije nikad mogao vladati na onaj način na koji su vladali turski sultani ili kineski carevi. Njegovu vlast su uvek, u manjoj ili većoj meri, ograničavali pripadnici feudalnog, crkvenog i građansko-trgovačkog staleža. Sukob staleža je stvorio osnovu za budući razvitak pluralističkog društva. Razvoj demokratije u jednom mnogo kasnijem vremenu ne bi bio moguć bez ove osnove koja je postavljena još u razvijenom srednjem veku. Treba naglasiti da je moderna demokratija plod dugog društveno-istorijskog razvoja isključivo zapadnoevropskih zemalja. Demokratija se u svom obliku nikad ne bi mogla pojaviti u istočnim državama, kao što je Osmanlijsko carstvo ili Vizantija, prosto zato što u tim državama nije bilo društvenih preduslova za tako nešto. Isto tako, to saznanje nam pomaže da shvatimo zbog čega demokratija zapadnog tipa vrlo teško uspeva da zaživi u modernim tranzicionim zemljama koje se bave prostim prepisivanjem zapadnoevropskih zakona. Bez realnih društvenih osnova, zakoni uvek ostaju samo mrtvo slovo na papiru.
Od 11. veka Zapad sve više jača i potiskuje Vizantiju. Vizantija počinje nezadrživo da opada od kraja 13. veka i polako dolazi pod finansijski uticaj bogatih trgovačkih republika, Venecije i Đenove. Međutim, iako su zapadnoevropski gradovi držali trgovinu pod svojom kontrolom, najunosnija trgovina se i dalje obavljala u Istočnom Sredozemlju (Levantu). Istok je i dalje bio glavno izvorište luksuznih proizvoda, a novi putevi do dalekoistočnih zemalja još uvek nisu bili poznati.
Ključna promena na tom polju nastaje krajem 15. veka kada portugalski i španski moreplovci pronalaze nove pomorske puteve i počinju da otkrivaju nove zemlje izvan Evrope. Evropljani su bili podstaknuti željom da pronađu kraće i jeftinije puteve do Dalekog istoka, a na to ih je primoravalo i širenje Turaka Osmanlija u Aziji, istočnoj Evropi i severnoj Africi. Turci su svojim osvajanjima praktično zatvorili stare trgovačke puteve.
Od početka 16. veka Sredozemlje polako počinje da gubi na svom značaju. Do polovine 17. veka novi, atlantski putevi su gotovo u potpunosti preuzeli nekadašnju ulogu bogatih trgovačkih puteva u Sredozemlju. Ova promena predstavlja događaj od globalnog značaja. Nakon toga više ništa nije bilo isto. Tu je koren današnje globalne političke prevlasti i ekonomske dominacije atlantskih zemalja u Zapadnoj Evropi i Severnoj Americi. Nekadašnji put svile zamenio je prekookeanski koridor između severoistočne obale Amerike i zapadnoevropskih zemalja koje su imale izlaz na obale Atlantskog okeana. I dan-danas se tim pravcem obavlja najveći promet robe, ljudi i kapitala.
U početku su Španija i Portugalija najviše iskorišćavale nove pomorske puteve, ali kasnije ih sve više potiskuju severne atlantske zemlje. Đenova i Venecija vremenom gube na značaju dok prvi put dolazi do uzdizanja gradskih centara u severnijim delovima Evrope. Polovinom 16. veka nastaje prva berza u gradu Antverpenu, ali se nije dugo održala. Obično se smatra da je prva istinska berza nastala početkom 17. veka u gradu Amsterdamu. Holandija je u to vreme izrasla u veliku pomorsko-trgovačku silu. Kolika je bila finansijska i pomorska moć Holandije najbolje svedoči činjenica da je ta država u 17. veku imala više prekookeanskih brodova nego sve ostale evropske zemlje zajedno. U 18. veku London postaje novi finansijski i trgovački centar i to ostaje sve do Prvog svetskog rata i sloma berze u Njujorku 1929. Od tada pa do dan-danas Njujork je bio i ostao glavni globalni trgovački centar. Prema tome kada posmatramo tok događaja od početka 16. do 20. veka možemo jasno videti kako se finansijski centar sve više pomera, prvo u pravcu zapada, zatim u pravcu severnog dela Evrope, da bi onda zatim prešao na drugi kontinent, opet u pravcu zapada.
Istovremeno, zapadne zemlje, zahvaljujući akumulaciji kapitala i sve većem usponu individualizma, postaju izvorište naučnih i tehničkih inovacija. Holanđani su tokom 17. veka koristili pokretačku snagu svojih vetrenjača za obradu drveta što im je omogućilo da izgrade ogromnu mornaricu. U 18. veku Engleska postaje prva industrijska zemlja. Tokom 19. veka zapadnoevropske zemlje prolaze kroz nekoliko faza industrijske revolucije. U 19. i naročito 20. veku Amerika postaje veliki magnet za naučnike i preduzimljive pojedince iz Evrope, ali i iz ostalih delova sveta.
Ekonomija 21. veka u velikoj meri počiva na kvalitetnom iskorišćavanju napredne tehnologije. Ko kontroliše tehnologiju? Onaj ko poseduje znanje da je stvori. Ukoliko pođemo od toga da se moderna kompjuterska tehnologija zasniva na silikonskim čipovima samo treba da postavimo pitanje gde se takvi čipovi razvijaju i biće nam jasno ko drži glavne poluge moći u svojim rukama i zašto je to tako. Sjedinjene Američke Države, kao jedina zemlja koja poseduje takozvanu Silikonsku dolinu, drže apsolutni primat u ovoj oblasti. Tehnološka razvijenost danas daje Sjedinjenim Državama istu onu prednost koju su nekad uživale zemlje poput Holandije i Engleske.
Ukoliko bismo hteli ukratko da navedemo odlike zapadnog društva koje su doprinele njegovom usponu to bi bile: decentralizacija političke i finansijske moći, uspon individualizma i inventivnosti, iskorišćavanje najunosnijih trgovačkih puteva i prethodna dugotrajna akumulacija kapitala koja je mogla biti iskorišćena za ulaganje u proizvodnju novih tehničkih sredstava.
Priča o usponu Zapada gotovo da potvrđuje staru narodnu izreku koja kaže: „Dok se jednom ne smrkne drugom ne osvane”. „Smrkavanje” na Istoku se nije desilo odjednom, ali kako je vreme odmicalo noć je bila sve tamnija. Tokom 19. i značajnog dela 20. veka Istok je verovatno bio u najgoroj poziciji u odnosu na Zapad. Tek danas mnoge istočne kulture počinju ponovo da jačaju i pokušavaju da zauzmu značajnu poziciju u svetu. Da li će u tome i uspeti, ostaje da se vidi. Jedino u šta možemo biti sigurni je da te kulture neće ići istim putem razvitka kao zapadne države.
