Verujem da je većina ljudi čula za srpsko vojničko groblje u Solunu – Zejtinlik. Međutim, priča koja sledi je, čini mi se, nepoznata srpskoj istoriji i srpskoj javnosti. O ovom istorijskom mestu niste imali prilike da čitate, ovo je priča koja je potpuno neopravdano skrivena od očiju javnosti. Na ovaj način ćemo pokušati da od zaborava otrgnemo srpsko vojničko groblje u Jindrihovicama, verovali ili ne, po broju žrtava veće i od nadaleko poznatog Zejtinlika.
Spomen-kosturnica u Jindrihovicama se nalazi na mestu austrougarskog koncentracionog logora, mesta mučenja i stradanja Srba, ali i pripadnika drugih naroda za vreme Prvog svetskog rata. Mauzolej se nalazi u Češkoj, vrlo blizu nemačke granice. Svega 25 kilometara od veoma poznate banje u Karlovim Varima, nalazi se malo mesto Jindrihovice. Koncentracioni logor u Jindrihovicama bio je najveći u Prvom svetskom ratu. Kroz njega je prošlo oko 40.000 zarobljenika. Najviše je bilo Srba, ali tu su bili dovođeni i Italijani, Rusi, Rumuni, Litvanci... Pored srpskih vojnika, u logoru su bili i srpski civili. Sve njih je Austrougarska vojska kupila prilikom pohoda na Srbiju, a onda železnicom slala u Jindrihovice. Najviše zarobljenika je bilo iz Šumadijskog i Valjevskog kraja. Ono što je logor, bez ikakve sumnje, izdvajalo, jeste činjenica da niko od logoraša nije ubijen. Ali za ispaljivanjem metaka nije ni bilo potrebe, jer su Austrougari primenili delotvorniji način ubijanja. Ljude su ubijali teški uslovi danonoćnog rada. Naime, svi su učestvovali u izgradnji rezervora za vodu, kamenoloma, ali i hemijske fabrike u Sokolovcu, gradu koji je od Jindrihovica udaljen oko 30 km. Tu razdaljinu su logoraši prelazili peške, i prilikom odlaska i prilikom povratka. Usled opšte iscrpljenosti, logorom su počele da haraju zarazne bolesti, i sve je to doprinelo da dnevno umre i do 40 zarobljenika. Svakog dana u 15 časova, povorka sa umrlima je išla do zajedničke grobnice u koju su polagana tela preminulih svih uzrasta. Na istočnom delu kompleksa postojala su dva hrišćanska groblja, na jednom su sahranjivani Srbi i Rusi, a na drugom katolici, Italijani. Najstarija žrtva ovog logora bio je pravoslavni sveštenik star 92 godine, a najmlađa žrtva njegov unuk od svega osam godina. Verovatno malo poznat podatak je da je u ovom logoru u kraćem periodu bio zatočen i Dimitrije Tucović, ali su ga španski socijalisti uz pomoć Crvenog krsta oslobodili.
Priča o mauzoleju potiče iz 1914. godine. Tada su u logor zatvarani Česi, Slovaci, Mađari, ali i pripadnici drugih naroda koji su odbijali da budu deo austrougarske vojske na početku Prvog svetskog rata. Sedam godina po okončanju rata, 1925. godine, sveštenočuvar Srpske parohije praške prota Milivoje Crvčanin i tadašnji čehoslovački konzul u Kraljevini Jugoslaviji (tada Кraljevina SHS) Vladimir Hrebik pokreću inicijativu o podizanju memorijlnog kompleksa u Jindrihovicama. Vlada Kraljevine SHS je prihvatila ovu inicijativu, tako da je uz pomoć čehoslovačkog predsednika Tomaša Masarika sprovedena ekshumacija na tlu Čehoslovačke u periodu od 1926 do 1932. godine. Čehoslovačka nam je poklonila zemljište u Jindrihovicama, upravo na poziciji nekadašnjeg logora, na kom je 8. jula 1932. godine zvanično otvoren mauzolej. U spomen-kosturnici u Jindrihovicama počivaju tela 7100 Srba i 189 Rusa. Spomen-kosturnica je podignuta po projektu profesora inženjera Vladimira Brandta, dok je spomen-kapela u unutrašnjosti kosturnice delo arhitekte Josefa Kostalka.
Donedavno se mislilo da je srpsko vojničko groblje Zejtinlik najveće stratište Srba, međutim, događaji u prvoj deceniji 21. veka pokazuju da je najveće stratište upravo groblje u Jindrihovicama. Već je pomenuto da u mauzoleju počivaju posmrtni ostaci 7100 Srba, ali pre 10 godina otkriveno je još jedno neekshumirano mesto na kom se nalaze tela još 1600 Srba. Do otkrića je došlo sasvim slučajno. Jedina osoba koja i dan danas brine o mauzoleju – Dejan Ranđelović je, obilazeći šumu oko nekadašnjeg logora, naišao na masovne neekshumirane grobnice. Pored pojedinih su bili spomen-obelisci sa imenima srpskog porekla. Ranđelović je ovako opisao to otkriće: „Berući pečurke u toj šumi, naišao sam na kamen, sav zarastao u travu, na kome je na srpskom jeziku jasno pisalo – Ovde počiva Glišović iz Čačka!” Upravo Dejan Ranđelović je godinama finansirao održavanje kosturnice, ali to nažalost nije bilo dovoljno. Tek 2009. godine na Vidovdan, prvi put u istoriji je liturgiji prisustvovao jedan srpski ambasador – Vladimir Veleš.
O postojanju ovih grobnica institucije Srbije nisu znale apsolutno ništa, da bi, vrlo jednostavnim uvidom u dokumentaciju u Pragu, bilo ustanovljeno da još 1600 tela u neposrednoj blizini mauzoleja Jindrihovice nikada nije ekshumirano. Jedan od razloga što ta tela nisu ekshumirana leži u činjenici da u mauzoleju nije bilo dovoljno mesta. Dakle, na osnovu poznatih činjenica se može zaključiti da se u Jindrihovicama nalaze tela 8700 srpskih vojnika i civila.
U celoj ovoj priči postoji nekoliko stvari koje zabrinjavaju. Prvo, činjenica je da se u srpskoj istoriji gotovo uopšte nisu pominjale žrtve u Čehoslovačkoj, a posebno spomen-kosturnica u Jindrihovicama. Drugo, u skladu sa prethodno navedenim, neosporna je činjenica da je mauzolej u katastrofalnom stanju, zapušten, a čak i spomen-kosturnica prokišnjava. Treće, u skladu sa svim navedenim, treba podsetiti da prema Ženevskoj konvenciji vojnička groblja ne smeju da se diraju u periodu od sto godina. To vreme ističe ove godine i samo od nas zavisi da li ćemo ubuduće imati prilike da govorimo i da se sećamo ovih žrtava, ili ćemo dopustiti da mauzolej potpuno propadne, a zemljište i grobovi 1600 srpskih vojnika i civila izvan mauzoleja po isticanju perioda iz Ženevske konvencije budu prodati nekoj firmi koja će potpuno izbrisati sećanje na njih. Ostaje nada da ćemo u narednih nekoliko meseci ispraviti nepravdu prema ovim žrtvama i konačno im dati značaj i tretman koji nesumnjivo zaslužuju – nada da će u spomen-kosturnicu Jindrihovice biti uložena sredstva za obnovu i izgradnju crkve pored kompleksa, što su višedecenijski planovi. Sve zavisi od nas!
Comments
vojničko groblje